Tuz, insanlık tarihinin en eski ve değerli maddelerinden biridir. Sadece mutfaklarda değil, dil ve kültürde de derin izler bırakmıştır. Avrupa dillerinde “tuz” anlamına gelen kelimeler, neredeyse tüm dillerde benzer köklere sahiptir. İngilizce “salt“, İtalyanca “sale“, Almanca “Salz” gibi kelimeler, hepsi Latince “sal” kelimesinden türemiştir. Bu kök, Hint-Avrupa dil ailesindeki “sal” kelimesine dayanır. Sadece Latin ve Cermen dillerinde değil, Rusça, Lehçe, Sırp-Hırvatça, Keltçe ve Galce gibi dillerde de benzer kelimeler kullanılır. Türkçede ise “tuz” kelimesi, Kaşgarlı Mahmud’un sözlüğünde geçtiğine göre, en az bin yıldır kullanılmaktadır.
Tuzun Etimolojik Kökeni ve Yayılımı
Latince “sal” kelimesi, Yunancada “hal-” olarak değişmiştir. Bu kökten türeyen “halojen” terimi, madenlerle birleşince tuz oluşturabilen elementleri ifade eder. Türkçeye bu kökten giren bir diğer kelime ise “salata“dır. Eski Romalılar, çiğ sebzeleri tuzlu bir sıvıyla terbiye eder ve buna “herba salata” (tuzlanmış sebze) derlerdi. Bu kelime, zamanla “salata” olarak kısalmış ve Türkçeye İtalyancadan geçmiştir. Modern İtalyancada ise “insalata” olarak kullanılır.
Türkçede Tuzla İlgili Kelimeler
Türkçede, Latince ve İtalyanca kökenli kelimelerle tuzun izlerini takip etmek mümkündür. Örneğin, “salatalık” kelimesi, “salata”ya bir ekleme yapılarak türetilmiştir. Aslında “hıyar” olarak bilinen bu sebze, zamanla “salatalık” olarak anılmaya başlanmıştır. Şemseddin Sami’nin sözlüğünde bile “hıyar” yerine “salatalık” denmesi önerilmiştir. Bu durum, dildeki değişim ve kültürel etkileşimin bir göstergesidir.
Salamura ve Salça: Tuzun Mutfaktaki Yansımaları
“Salamura“, tuzlu suda yiyecekleri saklama yöntemidir ve İtalyanca kökenlidir. Türkçede salamura balık, peynir, zeytin gibi yiyecekler oldukça yaygındır. “Salça” ise İtalyanca “salsa” kelimesinden gelir. Türkçede domates ve biber salçası olarak bilinen bu ürün, yemeklerin vazgeçilmez bir parçasıdır. Fransızca “sauce” kelimesi de aynı kökten türemiştir, ancak Türkçede “sos” olarak kullanılmaktadır.
Tuzun Kültürel ve Ekonomik Önemi
Tuz, sadece mutfakta değil, ekonomide de önemli bir yere sahiptir. Örneğin, Avusturya’nın Salzburg şehri, “tuz kalesi” anlamına gelir ve tarihsel olarak tuz ticaretiyle ünlenmiştir. Aynı şekilde, Roma İmparatorluğu’nda askerlere tuzla ödeme yapılması, “salary” (maaş) kelimesinin kökenini oluşturmuştur. Bu durum, tuzun antik çağlarda ne kadar değerli olduğunu gösterir.
Bonus yazı: Çöllerden Saraylara Bir Kelimenin Öyküsü
Kaynak
Henry, Renee Kahane’ler – Andreas Tietze, The Lingua Franca in the Le vanı –
Karay, Bir Yaz Zevki Salata – Refik Halid Karay, Çarşıda, Pazarda Teselli
